Khi nhắc đến Nhật Bản, hầu hết mọi người đều nghĩ ngay đến Tokyo như một thủ đô hiện đại, sôi động và quyền lực. Thế nhưng, có một sự thật ít ai ngờ tới: Tokyo chưa từng được công nhận là thủ đô trong bất kỳ văn bản pháp lý nào. Tại sao Tokyo không phải là thủ đô của Nhật Bản? Câu hỏi tưởng chừng đơn giản này lại ẩn chứa nhiều lớp ý nghĩa về lịch sử, luật pháp và tư duy tổ chức của đất nước mặt trời mọc.
1. Tại sao Tokyo không phải là thủ đô của Nhật Bản
Tokyo từ lâu đã được xem như “trái tim” của Nhật Bản – nơi đặt trụ sở chính phủ, hoàng gia, các cơ quan trung ương và đại sứ quán nước ngoài. Trên thực tế, hầu hết người dân Nhật Bản và cả thế giới đều mặc định gọi Tokyo là thủ đô. Tuy nhiên, nếu xét về mặt pháp lý, Nhật Bản chưa từng ban hành bất kỳ văn bản chính thức nào công nhận Tokyo là thủ đô của quốc gia.
Điều đáng chú ý là trong tất cả các văn bản pháp luật hiện hành, không có đạo luật nào nêu rõ “thủ đô của Nhật Bản là Tokyo”. Điều này dẫn đến một nghịch lý: Tokyo giữ vai trò trung tâm chính trị, kinh tế và hành chính lớn nhất cả nước, nhưng không hề mang danh nghĩa “thủ đô” về mặt luật định. Việc Tokyo được gọi là thủ đô chỉ tồn tại trong nhận thức xã hội, truyền thông và sách giáo khoa, chứ không bắt nguồn từ hệ thống pháp lý chính thức của Nhật Bản.
Chính sự khác biệt này đã tạo nên một chủ đề gây tò mò, khiến nhiều người đặt câu hỏi: nếu không phải Tokyo, thì đâu mới là thủ đô của Nhật Bản? Và liệu một quốc gia có thể vận hành ổn định mà không cần một “thủ đô hợp pháp” hay không?
2. Luật pháp Nhật Bản không hề quy định “thủ đô” là Tokyo
Dù Tokyo đóng vai trò trung tâm trong mọi hoạt động của chính phủ Nhật Bản, nhưng điều bất ngờ là không có bất kỳ điều khoản nào trong Hiến pháp hay luật pháp Nhật Bản quy định Tokyo là thủ đô chính thức. Điều này là điểm khác biệt lớn so với nhiều quốc gia khác, nơi mà thủ đô được xác lập rõ ràng trong hiến pháp hoặc đạo luật riêng.
Sau Thế chiến thứ hai, Nhật Bản từng có ý định ban hành Luật về thủ đô (首都法 – Shutohō), nhằm chính thức công nhận Tokyo là thủ đô. Tuy nhiên, dự luật này chưa bao giờ được thông qua. Thay vào đó, các văn bản hành chính và tài liệu nhà nước chỉ đơn giản gọi Tokyo là “Tokyo Metropolis” (東京都 – Tōkyō-to), tức là một “đô thị đặc biệt” chứ không phải “thủ đô quốc gia”.
Một ví dụ điển hình là trong hệ thống phân chia hành chính, Nhật Bản có 47 đơn vị cấp tỉnh, trong đó Tokyo là một “đô thị cấp tỉnh” đặc biệt, nhưng hoàn toàn không có từ “thủ đô” nào đi kèm trong tên gọi chính thức. Tất cả các hoạt động của Quốc hội, nội các và các cơ quan chính phủ đều được tiến hành tại Tokyo, nhưng điều đó không có nghĩa Tokyo là thủ đô được quy định bởi pháp luật.
Điều này đã khiến Tokyo trở thành một trường hợp khá hiếm trên thế giới: một thành phố đóng vai trò trung tâm tuyệt đối, nhưng lại không có danh nghĩa pháp lý là thủ đô.
3. Vì sao Nhật Bản không có thủ đô chính thức?
Việc Nhật Bản không có một thủ đô được quy định rõ ràng trong luật không phải là ngẫu nhiên hay do thiếu sót, mà phản ánh những đặc điểm đặc thù trong lịch sử, chính trị và chiến lược quốc gia của đất nước này.
Về lịch sử, Nhật Bản từng có thủ đô là Kyoto – nơi Thiên hoàng sinh sống suốt hơn một thiên niên kỷ (từ năm 794 đến 1868). Tuy nhiên, khi Thiên hoàng Minh Trị chuyển đến Edo và đổi tên thành Tokyo (nghĩa là “kinh đô phía Đông”), ông không ban hành bất kỳ sắc lệnh nào tuyên bố Tokyo là thủ đô mới. Việc dời đô chỉ diễn ra trên thực tế, không kèm theo quyết định pháp lý chính thức. Do đó, trong một góc nhìn lịch sử – pháp lý, có thể nói Nhật Bản chưa bao giờ “chỉ định” một thủ đô cụ thể kể từ thời Minh Trị.
Về chính trị, Nhật Bản là một quốc gia theo chế độ quân chủ lập hiến, nơi vai trò của thủ đô không mang nhiều ý nghĩa về quyền lực như các thể chế tập quyền. Với một hệ thống hành chính vận hành hiệu quả, việc định danh “thủ đô” không được xem là thiết yếu. Thay vào đó, nơi nào đặt Thiên hoàng và chính phủ thì nơi đó được xem là trung tâm hành chính, bất kể danh xưng chính thức.
Về chiến lược phát triển quốc gia, chính phủ Nhật từng lo ngại việc quá tập trung quyền lực và kinh tế vào một thành phố duy nhất sẽ khiến đất nước dễ tổn thương nếu xảy ra thiên tai lớn – điều vốn là mối đe dọa thường trực tại Tokyo do vị trí địa lý nằm trên vành đai động đất. Vì vậy, từ những năm 1990, Nhật Bản từng có kế hoạch di dời một phần chức năng hành chính khỏi Tokyo sang các vùng như Gifu hay Tochigi, nhằm phân bổ lại cơ sở hạ tầng và phòng ngừa rủi ro.
Tất cả những lý do trên đã khiến việc xác lập một “thủ đô chính thức” không còn là ưu tiên cấp thiết trong hệ thống chính trị – hành chính của Nhật Bản.
4. Hiểu lầm phổ biến về “thủ đô Tokyo”
Phần lớn người dân Nhật Bản – và cả cộng đồng quốc tế – đều tin chắc rằng Tokyo là thủ đô chính thức của Nhật Bản. Quan điểm này đã ăn sâu vào nhận thức xã hội đến mức ít ai đặt câu hỏi về tính pháp lý của khái niệm “thủ đô Tokyo”. Tuy nhiên, niềm tin này chủ yếu xuất phát từ yếu tố thực tế và truyền thông, chứ không phải cơ sở pháp luật.
Đầu tiên, do Tokyo là nơi tập trung gần như toàn bộ cơ quan đầu não của quốc gia như Hoàng gia, Quốc hội, các bộ ngành và đại sứ quán nước ngoài, nên người dân mặc nhiên xem đây là thủ đô. Nhiều tài liệu phổ thông, sách giáo khoa và bản đồ thế giới cũng ghi rõ Tokyo là thủ đô, khiến điều này càng trở nên “đương nhiên”.
Thứ hai, truyền thông đại chúng, đặc biệt là báo chí, phim ảnh và tài liệu quốc tế, luôn gắn Tokyo với hình ảnh “thủ đô năng động của Nhật Bản”. Chính cách truyền tải này đã củng cố thêm định kiến xã hội về vai trò “thủ đô” của Tokyo, mặc dù thiếu vắng căn cứ pháp lý rõ ràng.
Thứ ba, có không ít người nhầm lẫn giữa Tokyo và Kyoto – thành phố từng là kinh đô trong quá khứ. Việc tên gọi “Kyoto” mang nghĩa “kinh đô” trong tiếng Nhật, còn “Tokyo” lại có nghĩa là “kinh đô phía Đông”, khiến nhiều người hiểu nhầm rằng đây là sự thay thế chính thức. Trên thực tế, sự chuyển đổi này chỉ là thực tiễn lịch sử, không đi kèm văn bản pháp lý xác lập tư cách “thủ đô” cho Tokyo.
Những hiểu lầm trên cho thấy khoảng cách giữa nhận thức xã hội và quy định pháp lý – một điểm thú vị nhưng ít người để ý đến khi nói về cấu trúc hành chính của Nhật Bản.
5. Tác động của việc không có thủ đô chính thức đối với Nhật Bản
Việc không quy định thủ đô chính thức trong luật pháp tưởng chừng là một “thiếu sót”, nhưng thực tế lại không gây ảnh hưởng tiêu cực rõ rệt đến cách vận hành của nước Nhật. Thay vào đó, nó còn mở ra những lợi thế đáng chú ý về mặt linh hoạt và chiến lược quốc gia.
Về hành chính, Nhật Bản vẫn hoạt động ổn định và hiệu quả với mọi cơ quan đầu não đặt tại Tokyo. Việc không xác lập một thủ đô bằng luật không gây ra sự lúng túng trong điều hành hay phân quyền. Hệ thống chính quyền trung ương, từ hoàng gia đến quốc hội, nội các và tòa án tối cao, đều vận hành thông suốt tại Tokyo mà không cần danh xưng “thủ đô” hợp pháp.
Về phát triển vùng, sự không ràng buộc bởi danh nghĩa “thủ đô duy nhất” đã tạo điều kiện để các thành phố lớn khác như Osaka, Nagoya, Fukuoka hay Sapporo phát triển mạnh mẽ, thay vì dồn toàn bộ tài nguyên và đầu tư vào Tokyo. Đây là chiến lược phân bổ tương đối hiệu quả nhằm giảm tải cho khu vực trung tâm và khuyến khích sự đa dạng kinh tế – xã hội ở các vùng.
Về ứng phó rủi ro, việc không cố định một thủ đô bằng luật pháp giúp chính phủ Nhật Bản có dư địa để linh hoạt dời trung tâm hành chính trong trường hợp xảy ra thảm họa lớn như động đất, sóng thần hay khủng hoảng hạ tầng. Đây là yếu tố đặc biệt quan trọng, bởi Tokyo nằm trên vành đai địa chấn và luôn đối mặt với nguy cơ thiên tai nghiêm trọng.
Tuy nhiên, cũng cần nhìn nhận rằng sự thiếu vắng danh nghĩa thủ đô hợp pháp có thể gây khó hiểu đối với quốc tế, đặc biệt trong các văn bản ngoại giao, tổ chức sự kiện toàn cầu hay quy chuẩn bản đồ hành chính. Dù vậy, cho đến nay, điều này vẫn chưa tạo ra bất kỳ khủng hoảng nào về mặt pháp lý hay ngoại giao đáng kể.
Dù không được quy định trong bất kỳ văn bản pháp lý nào, Tokyo vẫn là trung tâm vận hành toàn diện của Nhật Bản về chính trị, kinh tế và văn hóa. Tại sao Tokyo không phải là thủ đô của Nhật Bản không chỉ là một câu hỏi mang tính pháp lý, mà còn mở ra góc nhìn sâu sắc về sự linh hoạt trong quản trị quốc gia. Chính sự “không chính thức” ấy lại phản ánh bản sắc độc đáo và khả năng thích ứng đáng nể của nước Nhật hiện đại.
Nhân Trí